Skala porostowa, czyli jak samemu ocenić czystość powietrza
Już dziś możesz zostać młodszym inspektorem ochrony środowiska! Dzięki prostej skali porostowej sprawdzisz stopień zanieczyszczenia powietrza w Twojej okolicy. Zatem ruszaj na inspekcję!
Od kiedy ludzie zaczęli podporządkowywać sobie przyrodę i poszukiwać coraz to nowych dróg rozwoju technicznego, możemy obserwować pogorszenie stanu środowiska naturalnego. W wyniku działalności człowieka zostały zanieczyszczone wody, gleba i powietrze, a także powstały ogromne ilości śmieci. Do zanieczyszczeń wody, gleby i powietrza przyczyniają się wielkie elektrownie, które wytwarzają prąd elektryczny, fabryki produkujące urządzenia codziennego użytku, miliardy samochodów na całym świecie, wielkie hodowle zwierząt czy ogromne wysypiska śmieci. Skutkami zanieczyszczeń środowiska jest wiele chorób, które dotykają współczesnych ludzi, dziura ozonowa, przyspieszone ocieplanie klimatu, kwaśne deszcze, skażone wody i gleby nienadające się do użytku, zniekształcony krajobraz a także masowe wymieranie wielu gatunków roślin i zwierząt. Jednak nie jest jeszcze za późno – już dzisiaj możesz zacząć ratować swoją planetę robiąc kilka prostych rzeczy. Na przykład: zawsze segreguj odpady, oszczędzaj wodę i papier, nie wyrzucaj zużytych baterii i akumulatorków do śmietnika tylko do specjalnych pojemników, jeśli to możliwe korzystaj z komunikacji publicznej (autobusy, pociągi) lub jedź rowerem i dawaj dobry przykład w swoim otoczeniu. A stopień zanieczyszczenia powietrza możesz zbadać samodzielnie za pomocą skali porostowej.
Porosty są przykładem niezwykłej współpracy dwóch grup organizmów – grzybów i glonów. Każdy z partnerów ma specyficzne umiejętności przetrwania i połączenie „sił” umożliwia zasiedlenie nawet najbardziej nieprzyjaznych miejsc, takich jak nagie skały, pionowe ściany budynków, drzewa, wydmy, płoty czy kamienie w górskim potoku. Grzyb stanowi rusztowanie porostu i „mocuje” go na podłożu. Jego funkcją jest dostarczenie wody i soli mineralnych potrzebnych partnerowi, czyli glonowi. Glony mają specjalne aparaty, dzięki którym potrafią zamieniać energię światła słonecznego na pokarm (w procesie fotosyntezy) i dzielą się nią z grzybem.
Porosty potrafią pobierać różne składniki prosto z powietrza, w tym substancje trujące, które magazynują w swoim ciele. Jednocześnie są one bardzo wrażliwe na zanieczyszczenia, szczególnie na dwutlenek siarki SO2, który hamuje ich rozwój. SO2 jest wytwarzany np. podczas spalania paliw kopalnych (węgiel, ropa naftowa) w fabrykach i domach czy przez jeżdżące samochody. Jeśli powietrze jest bardzo zanieczyszczone porosty w ogóle nie występują lub są bardzo małe, a im jest ono czystsze tym jest ich coraz więcej różnokształtnych i dużych. Z tego powodu organizmy te są świetnym wskaźnikiem czystości powietrza. Stworzono nawet specjalną skalę, dzięki której każdy z nas może bez problemu ocenić stopień zanieczyszczenia powietrza na danym terenie. Aby to zrobić należy przyjrzeć się porostom na pniach drzew rosnących w okolicy i porównać je ze zdjęciami z naszej skali. W ten sposób przyporządkujesz je do odpowiedniej strefy i poznasz poziom stężenia SO2 w powietrzu. Aby wynik był jak najbardziej właściwy najlepiej ocenić kilka drzew ze wszystkich stron, ponieważ na jednych porosty rosną chętniej niż na innych.
Jak już wiecie, kształt i wielkość porostów zależą od ilości zanieczyszczeń zawartych w powietrzu Przy dość dużym stopniu zanieczyszczeniu pojawiają się co najwyżej porosty skorupiaste (proszkowate), które wyglądają trochę jakby ktoś spryskał pień drzewa gęstą farbą w sprayu, albo jak zaschnięty kożuszek czy nieregularne łuski. Jeśli powietrze jest trochę czystsze możemy zaobserwować porosty o plesze listkowatej (plecha to inaczej ciało porostu) przylegające do pnia. W miarę jak oddalamy się od skażonego terenu możemy zauważyć, że porosty są coraz większe, coraz bardziej rozgałęzione i „puszyste” – to porosty krzaczkowate. Na obszarach z czystym powietrzem plecha ma często postać długich sztywnych nitek lub frędzelków. Porosty niezależnie od kształtu mogą mieć bardzo różne kolory – zielone, szare, żółte, pomarańczowe, czerwone, różowe, brązowe i czarne.
1 – brak porostów, mogą występować zielone glony na korze, bardzo silne zanieczyszczenie powietrza, skażone centra wielkich miast i ośrodków przemysłowych; stężenie SO2 w powietrzu powyżej 170 µg/m3
2 – występują tylko porosty skorupiaste (proszkowate) (np. liszajec, misecznica proszkowata), bardzo silnie zanieczyszczone powietrze, duże miasta i ośrodki przemysłowe; stężenie SO2 od 100 do 170 µg/m3
3 – mogą występować porosty listkowate i skorupiaste (np. złotorost ścienny, obrost wzniesiony), powietrze zanieczyszczone, drzewa w pobliżu miast, parki, stężenie SO2 99-70 µg/m3
4 – porosty listkowate, nielicznie pojawiają się krzaczkowate (np. pustułka pęcherzykowata, tarczownica bruzdkowana), powietrze średnio zanieczyszczone, lasy w pobliżu miast, stężenie SO2 69-50 µg/m3
5 – porosty listkowate zajmują znaczną powierzchnię kory, coraz więcej krzaczkowatych (np. mąkla tarniowa, mąklik otrębiasty), które jednak nie są w pełni wykształcone, zanieczyszczenie powietrza jest słabe, większość lasów na nizinach i pogórzu, stężenie SO2 49-40 µg/m3
6 – różne wrażliwe gatunki porostów skorupiastych, listkowatych i krzaczkowatych na pniach oraz gałęziach (np. brodaczki, płucnik modry, dobrze rozwinięte gatunki z 5 stefy), powietrze jest nieznacznie zanieczyszczone, naturalne, duże lasy głównie w Polsce północno- wschodniej, stężenie SO2 39-30 µg/m3
7 – bardzo dużo rozmaitych porostów na pniach i gałęziach – skorupiaste, listkowate i krzaczkowate, plechy bardzo duże, zwisające (np. odnożyca jesionowa, brodaczka, granicznik płucny), powietrze jest prawie zupełnie czyste, nieliczne nieskażone obszary w Polsce, często wyższe partie gór, puszcze, stężenie SO2 poniżej 30 µg/m3
Justyna Cilulko-Dołęga
Głos Przyrody nr 1(2) I-III 2014
